+0 به یه ن
تور قفقازی ظریف
باکو اولین مقصد وزیر خارجه ایران تور قفقازی ظریف روح‌اله نخعی: وزیر خارجه ایران در اولین مرحله از تور قفقازی خود راهی باکو شد تا با مقامات جمهوری آذربایجان دیدار کند. محمدجواد ظریف در این سفر با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان و جیحون بایرامف، وزیر خارجه این کشور گفت‌وگو داشت. او قرار است پس از جمهوری آذربایجان راهی روسیه، ارمنستان، گرجستان و ترکیه شود. سفر ظریف به این پنج کشور، کمی بعد از مطرح‌شدن ایده همکاری شش‌جانبه انجام می‌شود که در صورت پیگیری می‌تواند چهره منطقه را تغییر دهد. ظریف در هنگام ورود به جمهوری آذربایجان درباره این دور از سفرهای خود گفت: «موضوع اصلی بحث، همکاری‌های منطقه‌ای در این منطقه است که برای ما از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، همین‌طور ارتباطات دوجانبه با همه این کشورها که جمهوری اسلامی با آنها رابطه بسیار خوب و نزدیک دارد». ایران، آماده همکاری برای بازسازی پس از جنگ
نکته قابل‌توجه دیگر در این سفر، ابراز خوشحالی ظریف از پس‌گرفتن قلمروهای قره‌باغ توسط جمهوری آذربایجان بود. وزیر خارجه ایران در بدو ورود به جمهوری آذربایجان گفت: «ما خشنود هستیم که کشور و ملت برادر ما جمهوری آذربایجان، سرزمین‌های خودش را به دست آورده و امروز سرزمین‌های آذری در اختیار مردم جمهوری آذربایجان است». وزیر امور خارجه ایران ادامه داد: «ما دوست داریم که هرچه زودتر ساکنان سرزمین‌های آزادشده بتوانند به محل اقامت خودشان بازگردند، اینها خویشان ما هستند و ان‌شاءالله در این زمینه گفت‌وگو خواهیم کرد». ظریف افزود: «همچنین ما در این سفر در مورد مسائل مربوط به ترانزیت، کریدور شمال - جنوب و جنوب - غرب با دوستان‌مان گفت‌وگو خواهیم کرد». این ابراز خوشحالی در حالی انجام شد که همین هفته، وزیر اقتصاد ارمنستان، طرف شکست‌خورده جنگ قره‌باغ به تهران آمده بود و ظریف خود نیز قرار است در ادامه این دور سفرهایش به ایروان برود. وزیر امور خارجه در دیدارهایش در باکو با تبریک پیروزی‌های اخیر به دولت و مردم جمهوری آذربایجان، بر گسترش همکاری‌های دوجانبه تأکید کرد. طرف آذربایجانی نیز از مواضع جمهوری اسلامی ایران در سطوح عالی و مردمی در قبال تمامیت ارضی و حق حاکمیت جمهوری آذربایجان قدردانی کرد. الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان نیز در این دیدار از سطح همکاری‌های فی‌مابین ابراز خرسندی کرد و فضای موجود برای توسعه مناسبات در همه زمینه‌ها خصوصا حوزه همکاری‌های اقتصادی را مثبت ارزیابی کرد. وی با برشمردن پروژه‌های اقتصادی بین دو کشور، از حضور شرکت‌های ایرانی در بازسازی قره‌باغ استقبال کرد و با ابراز خرسندی از دیدگاه جمهوری اسلامی ایران درخصوص ابتکار شش‌جانبه، این پیشنهاد را به نفع صلح و منافع مشترک در منطقه ارزیابی کرد. الهام علی‌اف همچنین از برگزاری نشست‌های سه‌جانبه ایران- آذربایجان - روسیه و همچنین ایران - آذربایجان - ترکیه در آینده استقبال کرد.
دیدار در آرامش پس از توفان
اما سفرهای قفقازی ظریف در‌حالی کلید خورده است که مقاصد این سفر، به‌تازگی از دور تازه درگیری‌های باکو و ایروان بر سر قره‌باغ فارغ شده‌اند. دوری که این‌بار با موفقیت جمهوری آذربایجان با حمایت ترکیه، شکست ارمنستان و میانجیگری روسیه و ایران همراه بود. بعد از سفرهای معاون سیاسی ظریف که از جایگاه میانجیگری و در اواخر درگیری‌ها انجام شد، حالا و پس از پایان جدال، ظریف برای تبیین و تنویر وضعیت روابط ایران در شکل تازه منطقه راهی این سفر شده است. تحولات و توافقات پس از ماجرای قره‌باغ نیز علاوه بر جنبه سیاسی، از جنبه اقتصادی و تجاری نیز صحنه تازه‌ای را رسم می‌کند که ایران باید حالا در آن دوباره به دنبال ترسیم و یافتن جایگاه خود در آن است.
علاوه بر اینها، ایران در مسیر نفس‌کشیدن در فضای جدیدی نیز هست و در سفرهای این‌چنینی باید چارچوب‌های این فضا را برای خود شناسایی و مشخص کند. با تغییر رئیس‌جمهور در آمریکا، متولیان «فشار حداکثری» از رأس قدرت در واشنگتن رفته‌اند و میراث‌داران باراک اوبامایی جای آنها را گرفته‌اند که البته هنوز مشخص نیست فرمان را تا چه حد قرار است بچرخانند و آیا راهی به مسیر پیشین خواهند یافت یا نه. با‌این‌حال این احتمال بالا به نظر می‌رسد که درهای بسته بانکی و مالی و راه‌های مسدود تجاری برای ایران در آستانه بازشدن باشند و در چنین فضایی، دولت ایران به دنبال استفاده از گزینه‌هایی خواهد بود که در چهار سال گذشته از دسترس دور بوده‌اند.
گفت‌وگوی دوباره با حامی برجام و شریک آستانه
در این میان، مسکو جایگاه ویژه‌ای دارد. همسایه قدرتمند ایران، یکی از امضاکنندگان توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ ایران با قدرت‌های جهانی و می‌توان گفت جدی‌ترین حامی این توافق، به‌خصوص در چهار سال گذشته بوده است. حالا با تغییر دولت در آمریکا، طرف‌های دور و نزدیک این توافق منتظر تعیین تکلیف درباره آن با حضور دولت جدید هستند و در این میان، دیدارها و تماس‌ها در‌این‌باره بین طرف‌های توافق در جریان است. ایران در همین فضا به دنبال هماهنگی با روسیه است تا برای اتفاقاتی که ممکن است پیش‌رو باشد، آماده باشند.
حذف احتمالی راهبرد «فشار حداکثری» از صحنه خاورمیانه و بی‌میلی احتمالی ساکنان جدید کاخ سفید به تنش‌ها و تقابل‌ها با ایران در منطقه از سوی بازیگران نزدیک به آمریکا نیز به نوبه خود می‌تواند فضای منطقه را تغییر دهد و انگیزه‌ها برای کاهش تنش‌ها و رسیدن به همزیستی مسالمت‌آمیز را بالا ببرد. زمزمه‌هایی درباره تعامل احتمالی بین ایران و کشورهای عربی منطقه و به‌طور‌خاص، عربستان سعودی در‌حال شنیده‌شدن هستند. در همین راستا، روسیه نیز آمادگی خود را برای نقش‌آفرینی در این زمینه اعلام کرده و رایزنی‌هایی نیز در این زمینه داشته است. بدون تردید، مقامات دو کشوری که در مسئله سوریه مدت‌ها مشغول تعامل و همکاری هستند، در این سفر ظریف، درباره چشم‌انداز تعاملات دیپلماتیک جدید در منطقه نیز رایزنی‌ها و گفت‌وگوهایی خواهند داشت.
تعامل با اردوگاه فاتح قره‌باغ
ماجرای جنگ قره‌باغ، تنها از لحاظ نظامی در منطقه تأثیرگذار نبود. علاوه بر خاک ایران که در جریان جنگ در معرض خمپاره‌های سرگردان قرار گرفته بود، روابط ایران در این منطقه نیز در معرض تهدید قرار گرفت. جمهوری آذربایجان تعامل بسیار نزدیکی در طول دوران این جنگ با اسرائیل داشت و از همکاری و حمایت اسرائیل بهره برد. نتیجه طبیعی این تعامل، نزدیکی اسرائیل با دولت باکو در روزهای پس از جنگ است و این به‌معنای نزدیک‌ترشدن اسرائیل به مرزهای ایران است. در سایه این نزدیکی ایران احتمالا باید تلاش خود را بکند تا نگذارد این همسایه نزدیک، به بخشی از جبهه علیه ایران تبدیل یا به آن بیش‌از‌حد نزدیک شود. شاید ابراز خوشحالی صریح ظریف از پیروزی باکو در جنگ قره‌باغ و ابراز تمایل برای همکاری در بازسازی مناطق نیز در سایه همین خواست ایران معنادارتر می‌شود.
علاوه بر اسرائیل، جمهوری آذربایجان در ماجرای قره‌باغ، ترکیه را نیز وارد بازی کرد و این باز می‌تواند تهدید بالقوه دیگری برای منطقه باشد که ایران باید به دنبال کنترلش باشد. ماجرای قره‌باغ، از سویی می‌تواند فرصت پیگیری جاه‌طلبی‌های رجب طیب اردوغان در تعقیب سناریوی احیای عثمانی باشد، سناریویی که به گفته برخی، حتی درگیری با چین و تلاش برای جلب حمایت اویغورها را نیز در فهرست دارد. نزدیکی ترکیه با آذربایجان بر مبنای نگاه‌های نژادی و قوم‌گرایانه البته می‌تواند تهدید تازه‌ای برای منطقه ایجاد کند اما این تهدید وقتی عیان‌تر می‌شود که مشخص شود اردوغان در این مسیر تا چه اندازه بی‌محاباست. رئیس‌جمهور ترکیه که در ماجرای حملاتش به مناطق کردنشین پیش‌تر نشان داده بود که در استفاده از فرصت تا چه حد پیش می‌رود، از نگاه برخی ناظران منطقه متهم است که در ماجرای جنگ قره‌باغ، پای نیروهای تروریستی مثل باقی‌مانده‌های داعش را نیز به درگیری باکو و ایروان کشانده است. در سایه چنین تعاملاتی از سوی جمهوری آذربایجان است که ظریف راهی باکو شده تا شاید تلاشی برای جلوگیری از تبدیل این منطقه به مرکز تنش و دردسری جدید کند.
حمایت از ایده همکاری ۶جانبه
ظریف در دیدار با علی‌اف در استقبال از طرحی صحبت کرد که چندی‌پیش در دیدار علی‌اف و اردوغان مطرح شد، اما در هیاهوی خبری دیگری گم شد. اواخر آذرماه، اردوغان در دیداری با علی‌اف که پس از پیروزی باکو در جنگ انجام شده بود، شعری خواند که مفاهیم ضدایرانی در آن، با واکنش گسترده از سوی مقامات و افکار عمومی ایران مواجه شد و کار تا عذرخواهی طرف ترک نیز پیش رفت. اما در جریان همین دیدار، ایده همکاری شش‌جانبه منطقه‌ای بین روسیه، ایران، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان مطرح شد. ظریف با استقبال از این طرح پیشنهادی تحت عنوان ابتکار همکاری‌های منطقه‌ای ۶جانبه، آمادگی جمهوری اسلامی ایران را برای کمک و همکاری در همه زمینه‌هایی که به برقراری صلح، ثبات و آرامش در منطقه کمک کند، اعلام کرد. مشخص نیست آیا این طرح پیگیری خواهد شد یا مثل برخی تلاش‌های دیگر برای صلح و ثبات در منطقه ناکام خواهد ماند اما برقراری چنین ارتباط چندجانبه‌ای انگیزه‌بخش افزایش ثبات و تعامل به شکلی گسترده می‌شود و می‌تواند بسیاری تنش‌های بالقوه را تا حد زیادی خنثی یا کنترل کند. حتی ممکن است در سایه این تعامل چندجانبه، دیگر عرصه‌های محل همکاری مثل پرونده سوریه نیز کاهش اختلافات را شاهد باشند.
دیدار با همسایه شکست‌خورده
اما ایران در تمام دوران ماجرای قره‌باغ، تأکید داشته است که «طرفدار» هیچ طرفی نیست و مسائل مذهبی یا قومی را در تصمیمات خود در این زمینه دخالت نداده است. در‌واقع در موضع‌گیری‌های ایران همواره تأکید شده بود که آنچه حمایت ایران از ادعای سرزمینی جمهوری آذربایجان خوانده می‌شود، تنها بر مبنای قوانین و توافقات پذیرفته‌شده بین‌المللی است و بر مبنای «حقی» که ایران از این لحاظ به جمهوری آذربایجان می‌دهد، در‌عین‌حال که موافقتی با استفاده از خشونت در این زمینه ندارد و البته دوستی خود با ارمنستان را نیز در نظر دارد. رابطه ایران با این همسایه، هم از لحاظ سیاسی و هم از لحاظ اقتصادی و تجاری و از جنبه قرارگرفتن این کشور در مسیر تعاملات تجاری ایران اهمیت دارد اما علاوه بر اینها، ارمنستان حالا بین ترکیه و جمهوری آذربایجانی قرار گرفته است که یک پروژه نظامی مشترک را با موفقیت به پایان رسانده‌اند و البته تعاملی نگران‌کننده را رقم زده‌اند. از‌این‌رو، شاید مقامات ارمنستان از تنهاماندن در مقابل آذربایجان و شکست در موضوع اختلافی چنددهه‌ای ناراضی باشند اما در‌عین‌حال، ارتباط خود را با دیگر قدرت منطقه‌ای حائز اهمیت تازه‌ای نیز می‌بینند.
دوباره آنکارا
در زبان عامیانه انگلیسی، عبارتی به نام «فرنمی» ساخته شده که ترکیبی از کلمه «فرند» به‌معنای دوست و «انمی» به معنای دشمن است و شاید بهترین عبارت برای توصیف رابطه تهران و آنکارا همین عبارت باشد. ترکیه در بیشتر پرونده‌های ایران در منطقه، هم‌زمان بخشی از مشکل و جزئی از راه‌حل بوده و مواجهه این دو کشور هرازگاهی بین کنارهم‌نشستن و روبه‌روی هم قرارگرفتن در‌حال نوسان است. تازه‌ترین مسئله البته ماجرای قره‌باغ بوده است و البته تهدیدی که بالابردن پرچم‌های نژادی از سوی ترکیه می‌تواند برای ایران داشته باشد اما پرونده‌های عراق، سوریه و موضوعات دیگر نیز همچنان بین تهران و آنکارا باز هستند و احتمالا روی میز گفت‌وگوهای ظریف در این سفر قرار خواهند گرفت.
گفت‌وگو با میزبان دردسرساز
سفر ظریف به گرجستان در این میان البته با دیگر سفرها کمی متفاوت است، از این لحاظ که بخش عمده تعاملات تهران با تفلیس، در روابط دوجانبه تعریف می‌شوند و در پرونده‌های بزرگ منطقه‌ای، این دو کشور تعامل چندانی با یکدیگر ندارند؛ هرچند تحولات پس از جنگ اخیر قره‌باغ، احتمالا ایران و گرجستان را ناچار می‌کند، تعاملات و مبادلات خود را با واقعیت‌های تازه وفق دهند. نکته شایان‌توجه دیگر در آستانه سفر ظریف به گرجستان، اخبار متعددی است که در سال‌های اخیر از بدرفتاری‌ها و برخوردها در گرجستان با شهروندان ایرانی سفرکرده به این کشور می‌رسد و احتمال می‌رود این مسئله نیز در سفر پیش‌روی ظریف پیگیری شود.
1399/11/07